ΒΑΦΕΣ

Ο Βαφές βρίσκεται σε υψόμετρο 210 μέτρων στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, νοτιοδυτικά των Βρυσών. Υπάρχουν πολλές θεωρίες σχετικά με την προέλευση της ονομασίας του χωριού, αλλά η επικρατέστερη είναι ότι προήλθε από κάποιον βαφέα που κατοικούσε εδώ, εκτίμηση που επιβεβαιώνεται από το όνομα του παραπλήσιου ποταμού που λέγεται Βαμμένος. Το χωριό ιδρύθηκε στα μέσα του 8ου αιώνα, όταν το γειτονικό χωριό Κούρτσα καταστράφηκε από τους Άραβες και πολλοί κατέφυγαν στην τοποθεσία αυτή. Μετά την ανάκτηση της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά στον Βαφέ εγκαταστάθηκε η οικογένεια των Σκορδίληδων, η οποία παρέμεινε και αναγνωρίστηκε ως αριστοκρατική οικογένεια και κατά τη Βενετοκρατία. Το χωριό αναφέρεται ως Vaffea από τον Barozzi το 1577, Vaffe από τον Καστροφύλακα το 1583 και Vaffes από τον Basilicata το 1630.

Μετά την κατάληψη του Αποκόρωνα από τους Οθωμανούς το 1646 ο Βαφές έγινε βακουφικό χωριό (ιδιοκτησία κοινωφελούς ιδρύματος) το οποίο ανήκε στο τέμενος του Φιντίκ Χατζή Μεχμέτ πασά στο Ηράκλειο. Κατά την πρώιμη Τουρκοκρατία χτίστηκαν στο χωριό εντυπωσιακά κτήρια που μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει έως σήμερα, όπως ο δίκλιτος ναός του Χριστού, η κατοικία του Ιερέως Εμμανουήλ Σκορδύλη του 1745 και σειρά θολωτών κατασκευών που αποδίδονται στον γενίτσαρο Ιμπραήμ Αληδάκη. Νοτιοδυτικά του χωριού βρίσκεται το σπήλαιο της Κρυονερίδας, το οποίο χρησίμευσε ως καταφύγιο για τους χριστιανούς αρκετές φορές, αλλά τελικά ανακαλύφθηκε από Οθωμανούς στρατιώτες οι οποίοι άναψαν φωτιά στην είσοδό του στις 9 Αυγούστου 1821 και προκάλεσαν θάνατο από ασφυξία στα 130 γυναικόπαιδα που βρίσκονταν εντός του. Έξω από το χωριό έγινε επίσης η μάχη του Βαφέ στις 12 Οκτωβρίου 1866, όταν ο Μουσταφά πασάς παρέσυρε σε παγίδα τον Ιωάννη Ζυμβρακάκη και αποδεκάτισε τις δυνάμεις του.

Ο Βαφές υπήρξε πεδίο σύγκρουσης και στη σύγχρονη ιστορία, καθώς στις 12 Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί επιτέθηκαν με ισχυρές δυνάμεις στον Βαφέ, με σκοπό να αιφνιδιάσουν και εξουδετερώσουν τους αντάρτες. Ο αιφνιδιασμός ωστόσο δεν πέτυχε, καθώς καθηλώθηκαν από πυκνά πυρά και υπέστησαν σημαντικές απώλειες. Σε ανάμνηση των παραπάνω γεγονότων, στο κέντρο του χωριού έχει αναγερθεί μνημείο όπου αναφέρονται όλοι οι αγώνες στους οποίους συμμετείχαν οι ντόπιοι κατά τον 19ο και 20ο αιώνα, ενώ σε αναγνώριση της κληρονομιάς του χωριού, ο Βαφές χαρακτηρίστηκε ιστορικός διατηρητέος οικισμός με το ΦΕΚ 1072/1997.

Στον Βαφέ ο επισκέπτης μπορεί να δει την παλιά φάμπρικα (ελαιοτριβείο), την εκκλησία των Αγίων Ασωμάτων του 15ου αιώνα και την γέφυρα του ποταμού Μπούτακα, ενώ στην πλαγιά νότια του χωριού βρίσκεται ο παλιός οικισμός Αχατζικιά (πρώην Αχατζήκιοϊ μετόχι), η ονομασία του οποίου προέρχεται είτε από το εδώδιμο χόρτο αρχάτζικας, είτε από κάποιον «χατζή», δηλαδή προσκυνητή στους Αγίους Τόπους. Στον Βαφέ υπάγεται επίσης ο οικισμός Αρεβίτης, ο οποίος βρίσκεται σε υψόμετρο 440 μέτρων τρία χιλιόμετρα νοτιοδυτικά του χωριού. Διοικητικά, ο Βαφές αναφέρεται ως τμήμα του Δήμου Φρε από το 1881 μέχρι το 1915, οπότε και έγινε αυτοτελής κοινότητα. Το καθεστώς αυτό διατήρησε μέχρι το 1999, οπότε και υπάχθηκε στον Δήμο Κρυονερίδας, ο οποίος ενώθηκε με άλλους πέντε το 2010 για να σχηματίσουν τον Δήμο Αποκορώνου.

Επιμέλεια & σύνταξη κειμένων: Γιώργος Λιμαντζάκης