ΦΡΕΣ

Ο Φρες βρίσκεται σε υψόμετρο 223 μέτρων στους πρόποδες των Λευκών Ορέων, σε μια τοποθεσία με θέα μεγάλο μέρος του Αποκόρωνα. Η ονομασία του χωριού συνδέεται πιθανότατα με την ίδρυση μιας σχολής «Φρέρηδων» το 1550, δηλαδή μοναχών που πήραν το όνομά τους από τη γαλλική λέξη frère, που σημαίνει «αδελφός». Σύμφωνα με τον Θεόδωρο Τρουλλινό, το χωριό υπήρχε ήδη κατά τη βυζαντινή περίοδο και ονομαζόταν Φέγγη, ενώ σε αυτό κατέφυγαν κάτοικοι του Φονέ και του Αλίκαμπου το 1571, όταν επιτέθηκε στα χωριά τους ο Οθωμανός πειρατής Ουλούτς Αλή (Uluç Ali). Το χωριό αναφέρεται ως Fre από τον Barozzi το 1577 και από τον Καστροφύλακα το 1583, αν και γνωρίζουμε ότι ήταν επίσης γνωστό ως Pomogna Zuliani ή Giuliani, δηλαδή «το φέουδο της οικογένειας Τζουλιάνι».

Σύμφωνα με την προφορική παράδοση, οι κάτοικοι του συνοικισμού Κοτσοβίτσα συμμετείχαν στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770, γεγονός που προκάλεσε τη μήνι των Οθωμανών, οι οποίοι τους σκότωσαν μέχρι τον τελευταίο και έκαψαν τα σπίτια τους. Ο Φρες συμμετείχε ενεργά στην επανάσταση του 1821, αλλά τον Φεβρουάριο του 1824 ο Χασάν πασάς εισέβαλε στον Αποκόρωνα και αιχμαλώτισε κοντά στον Φρε 400 χριστιανούς, τους οποίους πούλησε ως σκλάβους. Σύμφωνα με την αιγυπτιακή απογραφή του 1834, το χωριό κατοικούνταν από 80 χριστιανικές οικογένειες και μία μουσουλμανική, ενώ αναφέρεται επίσης από τον Μιχαήλ Χουρμούζη το 1842 ως Φραι.

Το χωριό συμμετείχε και στην επανάσταση του 1841 (επίσης γνωστή ως του Χαιρέτη), καθώς σύμφωνα με τη λαϊκή μούσα «Στου Φρε τον κατεβάσανε, στου Σύμβουλου το σπίτι, κι εφημερίδες έκαμαν κι εγέμισεν η Κρήτη». Εδώ λέγεται επίσης ότι έλαβε χώρα η πρώτη σύγκρουση της επανάστασης του 1866, όταν ο Νικόλας Τζιτζικαλάκης σκότωσε τον αιμοβόρο Χατζή Χουσεΐν αγά των Πεμονίων, ενώ στην εκκλησία της Ευαγγελίστριας και το δημοτικό σχολείο του χωριού φιλοξενήθηκε η «Παγκρήτια Επαναστατική Συνέλευση» που συγκροτήθηκε την 1η Ιανουαρίου 1878. Ο Φρες έπαιξε σημαντικό ρόλο και κατά τη Μεταπολιτευτική Επανάσταση (1895-1896), καθώς φιλοξένησε τη Μεταπολιτευτική Επιτροπή και συνελεύσεις ενόπλων σε αρκετές περιπτώσεις. Η επίτευξη της αυτονομίας το 1898 δεν προκάλεσε εφησυχασμό στους Φρεδιανούς, αλλά ώθησε πολλούς να συνεχίσουν να αγωνίζονται για την απελευθέρωση των ομογενών τους στη Μακεδονία και την Ήπειρο.

Ως ελάχιστος φόρος τιμής σε όσους πολέμησαν και έπεσαν στους αγώνες αυτούς, μπροστά από την Παναγία την Ευαγγελίστρια φτιάχτηκε ένα ηρώο με την επιγραφή «Μνήμη και Χρέος», το οποίο αποτελείται από ένα άγαλμα αφιερωμένο στον Άγνωστο Κρητικό αγωνιστή και τις προτομές του Κωνσταντίνου Διγενάκη, οπλαρχηγού και συγγραφέα, του Σταύρου Κελαϊδή, οπλαρχηγού και δικηγόρου, και του Κωνσταντίνου Λαγουμιτζάκη, δάσκαλου και επιθεωρητή Μέσης Εκπαίδευσης. Τα γλυπτά αυτά πλαισιώνουν πέτρινες στήλες, όπου αναγράφονται τα ονόματα όσων πολέμησαν στις Κρητικές επαναστάσεις, τους Βαλκανικούς Πολέμους (1912-13) και τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.

Ο μεγαλοπρεπής ναός της Παναγίας της Ευαγγελίστριας αποτελεί το σήμα κατατεθέν του χωριού, ενώ έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο. Πρόκειται για τρίκογχο ναό με τρούλο που χτίστηκε κατά την περίοδο 1789-1861 και πήρε τη σημερινή του μορφή το 1875. Αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα νεότερης εκκλησιαστικής αρχιτεκτονικής, με αξιόλογο με αξιόλογο τοιχογραφικό διάκοσμο που έχει φιλοτεχνήσει ο Στυλιανός Καρτάκης, μαθητής του Φώτη Κόντογλου.

Μια άλλη ενδιαφέρουσα εκκλησία του χωριού είναι η Παναγία των Δύο Βράχων, η οποία χτίστηκε τον 13ο αιώνα στη θέση «του Καμπή ο Λαγγός», σε ένα μικρό φαράγγι στα νοτιοδυτικά του χωριού, ενώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη θέση Ρεγκούση, η οποία είναι διακοσμημένη με τοιχογραφίες του 14ου αιώνα που εικονίζουν αγίους και σκηνές του Ευαγγελικού κύκλου. Δύο άλλα σημεία αναφοράς για το χωριό είναι το αρχοντικό Μανούσακα, όπου στεγάζεται το Μουσείο του Φρε, και η πινακοθήκη Γιαννουλάκη, η οποία περιλαμβάνει εξαιρετικά έργα σύγχρονων Ελλήνων ζωγράφων.

Διοικητικά, ο Φρες αναφέρεται ως έδρα του Δήμου Φρε το 1881 και το 1900, έδρα του ομώνυμου αγροτικού δήμου το 1920 και αυτοτελής κοινότητα μετά το 1925. Το 1997 ο Δήμος Φρε ανασυστάθηκε και το 2010 έγινε Δημοτική Ενότητα του Δήμου Αποκορώνου.

Επιμέλεια & σύνταξη κειμένων: Γιώργος Λιμαντζάκης