ΑΡΜΕΝΟΙ

Το χωριό Αρμένοι βρίσκεται σε υψόμετρο 50 μέτρων στα ανατολικά της κοιλάδας του ποταμού Κοιλιάρη. Όπως και τα ομώνυμα χωριά του Ρεθύμνου και της Σητείας, το χωριό πήρε το όνομά του από τους Αρμένιους στρατιώτες που επέλεξαν να εγκατασταθούν σε αυτό μετά την ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά το 961 μ.Χ. Ωστόσο, στο χωριό υπάρχουν ίχνη κατοίκησης από την παλαιοχριστιανική εποχή. Γύρω από τον ναό της Παναγίας βρέθηκε παλαιοχριστιανική βασιλική, ενώ σε ανασκαφές στον ναό του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου βρέθηκαν ίχνη παλαιότερης βασιλικής, το ψηφιδωτό της οποίας χρονολογήθηκε στον 16ο αιώνα. Το χωριό αναφέρεται από τον Barozzi το 1577 ως Armenus, ονομασία που επιβεβαιώνεται στον Καστροφύλακα το 1583 και από τον Basilicata το 1630.

Παρότι το χωριό είναι πεδινό και κατ’ επέκταση ευπρόσβλητο σε επιθέσεις, έπαιξε σημαντικό ρόλο στις κινητοποιήσεις των χριστιανών της Κρήτης κατά των Οθωμανών τον 19ο αιώνα. Κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821 οι Αρμένοι ορίστηκαν έδρα της Προσωρινής Επαναστατικής Συνέλευσης, ενώ τον Μάιο του 1822 πληρεξούσιοι από όλες τις επαρχίες του νησιού συγκεντρώθηκαν εδώ και ψήφισαν το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Νήσου Κρήτης», ένα οιονεί σύνταγμα που είχε ως πρότυπο αυτό που ψήφισε η Α΄ Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου τον Ιανουάριο του 1822 και περιέγραφε τις αρμοδιότητες των νέων διοικητικών αρχών που θα διαδέχονταν τις αντίστοιχες οθωμανικές. Σε ανάμνηση του γεγονότος αυτού, το χωριό μετονομάστηκε Ελευθερούπολη.

Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας του Βάμου, τον Μάιο του 1896, η Μεταπολιτευτική Επιτροπή συγκάλεσε συνέλευση στο χωριό, ενώ εδώ έγινε και η πρώτη συνέλευση της επανάστασης του 1897 στις 26 Ιουνίου, η οποία μεταφέρθηκε στις Αρχάνες τέσσερις μέρες αργότερα. Κατά την αυτονομία (1898-1913) το χωριό ευημέρησε και αναπτύχθηκε, ενώ τη δεκαετία του ’30 χτίστηκε ο τρίκλιτος ναός του Αγίου Νικολάου, ένα από τα τελευταία έργα ντόπιων μαστόρων με ακαδημαϊκές επιδράσεις. Πέραν των αξιόλογων εκκλησιών, στο χωριό υπάρχουν επίσης αρκετές πηγές που τροφοδοτούν τον ποταμό Ξυδέ ή Ξυδιά που εκβάλει στις Καλύβες, ενώ στη βόρεια είσοδό του υπάρχει ένας παλιός νερόμυλος, πλάι στον οποίο λειτουργούσε «ρασοφάμπρικα», δηλαδή βιοτεχνία επεξεργασίας υφασμάτων.

Ως προς τη διοικητική του υπαγωγή, το χωριό επελέγη ως έδρα του Δήμου Αρμένων το 1881, αλλά αυτός καταργήθηκε το 1915. Έκτοτε και μέχρι την ανασύσταση του Δήμου το 1999 το χωριό αποτέλεσε αυτοτελή ομώνυμη κοινότητα, ενώ από το 2010 και εξής αποτελεί ομώνυμο Δημοτικό Διαμέρισμα της Δημοτικής Ενότητας Αρμένων.

Επιμέλεια & σύνταξη κειμένων: Γιώργος Λιμαντζάκης